Pierwsze jaja pojawiły się około 500 milionów lat temu. Były miękkie, pozbawione twardej osłony i składane głównie w środowisku wodnym. Ich rolą było to samo, co dziś – umożliwienie powstania nowego życia.

Rewolucja na lądzie: wynalazek skorupki

Prawdziwa ewolucyjna rewolucja nastąpiła około 300 milionów lat temu, kiedy to pojawiły się pierwsze gady. To one „wymyśliły” coś przełomowego – sztywną wapienną skorupkę jajka, która pozwalała embrionowi rozwijać się w bezpiecznym, wilgotnym środowisku poza wodą. To był kluczowy krok, który umożliwił zasiedlenie lądów przez kręgowce.

Najstarsze skamieniałości jaj – dowód z przeszłości

Naukowcy odnaleźli najstarsze znane skamieniałe jaja datowane na około 200 milionów lat temu. Ich zachowanie w zapisie kopalnym to rzadkość – miękka treść jajka łatwo ulegała rozkładowi, a nawet twarda skorupka w odpowiednich warunkach mogła zostać zniszczona. Niemniej te znaleziska są bezcennym źródłem wiedzy o ewolucji reprodukcji kręgowców.

A gdzie w tym wszystkim jest kura?

Cofnijmy się o 150 milionów lat – w tym okresie pojawiły się pierwsze ptaki, które wyewoluowały z grupy małych, opierzonych dinozaurów drapieżnych. Najsłynniejszym z nich jest Archaeopteryx, ikona przejścia między dinozaurami a ptakami.

W porównaniu z tym wszystkim, udomowienie kur to niemal wczorajsza historia. Miało miejsce około 8 tysięcy lat temu, w neolicie, prawdopodobnie na terenie dzisiejszej Azji Południowo-Wschodniej. Udomowione kury wywodzą się od dzikich bankiwańskich kur czerwonych (Gallus gallus).

Czy kura była pierwsza? Naukowcy analizują DNA

Zespół prof. Johna Brookfielda z Uniwersytetu w Nottingham podjął próbę rozwiązania odwiecznej zagadki: co było pierwsze – jajko czy kura? Ich analiza DNA wskazuje, że aby powstał nowy przedstawiciel gatunku, musi się on rozwinąć z embrionu w jajku. Logicznie więc: kura musiała istnieć już jako zarodek zanim się wykluła. A więc jajko było pierwsze?

Białko OC-17 – kurza tajemnica skorupki

W 2010 roku badacze z Uniwersytetów Sheffield i Warwick odkryli coś, co zachwiało tą logiką. Skoncentrowali się na procesie tworzenia skorupki jajka. Kluczowy okazał się węglan wapnia, który buduje skorupkę, ale jeszcze ważniejsze było białko OC-17 – odpowiadające za inicjowanie krystalizacji tego związku.

OC-17 – tylko w jajnikach kury

I tu tkwi sedno: OC-17 występuje wyłącznie w jajnikach kur. Bez tego białka nie może powstać typowe jajko o twardej skorupie, znane z dzisiejszych ptaków. Co to oznacza? Że pierwsze „kurze” jajko mogło powstać tylko w organizmie dorosłej kury. A zatem: może to jednak kura była pierwsza?

Gdy filozofia spotyka biologię

To pytanie od wieków rozpalało nie tylko naukowców, ale i filozofów. Arystoteles sądził, że kura i jajko istniały zawsze i jedno nie mogło być pierwsze. W średniowieczu pytanie nabrało wymiaru religijnego. Dziś, w dobie nauki, próbujemy rozwiązać je za pomocą genetyki, paleontologii i biologii molekularnej.

Ewolucja – długodystansowa gra

Jedno jest pewne: ewolucja nie działa skokowo. „Pierwsza kura” nie była tworem nagłym, tylko efektem stopniowych mutacji i selekcji naturalnej u ptaka bardzo podobnego do kury. W którymś momencie powstało jajko, w którym rozwijał się osobnik z mutacją, którą dziś uznalibyśmy za „kurzą”. To właśnie on dał początek współczesnemu gatunkowi.

Jajka w świecie dinozaurów – skamieniałe gniazda i embriony

W świecie dinozaurów jaja miały ogromne znaczenie. Paleontolodzy znajdują skamieniałe gniazda dinozaurów, z zachowanymi jajami, a nawet zarodkami. Niektóre z nich pokazują opiekuńcze zachowania, jak np. Oviraptor, którego szczątki znaleziono na gnieździe.

Dziś ptaki są ostatnimi żyjącymi dinozaurami, a ich jaja to bezpośredni kontynuatorzy tej pradawnej linii. Kiedy więc patrzymy na kurze jajko, widzimy nie tylko składnik śniadania, ale żywą skamieniałość ewolucji.

Jajko jako arcydzieło biologii

Tymczasem jajko – biologicznie – to doskonały inkubator. Zawiera wszystko, czego potrzebuje zarodek do rozwoju: pokarm (żółtko), wodę (białko), tlen (porowata skorupka) i ochronę. To zamknięty system życia – mały świat w skorupce.

Dziś jajko to nie tylko symbol życia, ale też ikona kultury – od śniadaniowego rytuału, przez malowanie pisanek, po pytania filozoficzne. Jajka bada się w laboratoriach, klonuje w biotechnologii i… zjada w miliardach sztuk na całym świecie.

Wnioski: kto wygrał, kura czy jajko?

A więc kto był pierwszy? W zależności od tego, czy pytamy filozoficznie, biologicznie, genetycznie czy paleontologicznie, odpowiedź może być inna. Jedno jest pewne – ewolucja nie zna prostych odpowiedzi. Każde jajko to kapsuła milionów lat ewolucji.

Warto wiedzieć

  1. Skąd wiemy, że pierwsze jajka pojawiły się 500 mln lat temu?
    Na podstawie zapisów kopalnych organizmów wodnych, takich jak bezkręgowce, które rozmnażały się za pomocą jaj pozbawionych skorup.
  2. Czy białko OC-17 występuje tylko u kur?
    Tak, to białko zostało jak dotąd zidentyfikowane tylko w jajnikach kur domowych i jest kluczowe dla tworzenia ich wapiennej skorupki.
  3. Czy inne ptaki też mają białka potrzebne do tworzenia skorupki?
    Tak, inne ptaki mają podobne białka, ale różnią się one strukturą od OC-17 i mogą pełnić nieco inne funkcje.
  4. Czy dinozaury składały twarde jaja?
    Tak, wiele gatunków dinozaurów składało jaja ze skorupkami wapiennymi, podobnie jak współczesne ptaki.
  5. Czy można znaleźć w Polsce skamieniałe jaja dinozaurów?
    Skamieniałe jaja są bardzo rzadkie i dotychczas nie potwierdzono ich jednoznacznego odkrycia na terenie naszego kraju.