Na obszarze Równiny Augustowskiej znajduje się wiele form krajobrazu pochodzenia lodowcowego, m.in. rynny jezior przekształcone w niecki wytopiskowe, wzgórza kemów i ozów, formy szczelinowe oraz wydmy pochodzenia eolicznego, a także liczne atrakcje kulturowe z Kanałem Augustowskim na czele.

Dominują tu przede wszystkich osady czwartorzędowe, piaski, żwiry, mułki i iły, gdzieniegdzie tylko gliny zwałowe i osady starsze. Piaszczysty sandr augustowski ograniczają od północy i południa wysoczyzny polodowcowe różnego wieku.

Ciekawe stanowiska geologiczne spotykamy w dolinach Czarnej Hańczy i Wołkuszanki oraz w stromych skarpach jezior. Na obszarze Równiny Augustowskiej znajduje się wiele interesujących form geomorfologicznych pochodzenia lodowcowego lub wodnolodowcowego, m.in. rynny jezior Białego, Studzienicznego i części Serw przekształcone w niecki wytopiskowe, wzgórza kemów i ozu nad jeziorem Białym, formy szczelinowe wzdłuż ciągu jezior, kanału i Szlamicy oraz wydmy pochodzenia eolicznego.

Prócz ciekawych form i osadów geologicznych w opisywanym regionie istnieje wiele ogólnie znanych atrakcji przyrodniczych i kulturowych z Kanałem Augustowskim na czele oraz bogata infrastruktura turystyczna.

Lokalizacja obszaru

Przykłady ciekawych geostanowisk

Osypanka

Wysoki stromy brzeg doliny Rospudy na południowy wschód od Raczek. Dolina Rospudy wycięta jest w sandrze ciągnącym się wzdłuż rzeki Rospudy i łączącym dalej z sandrem augustowskim. Skarpa doliny ma tu wysokość 12-15 m. Osady piaszczysto-żwirowe sandru charakteryzują się zróżnicowaną litologią, a ich akumulacja następowała w zróżnicowanych warunkach dynamiki wód proglacjalnych.

Widok z Osypanki na dolinę Rospudy

Krusznik – sucharek

Stanowisko znajduje się na terenie Wigierskiego Parku Narodowego na południowy wschód od jeziora Wigry. W obniżeniu wytopiskowym, w którym leżą Wigry, położonym poniżej, na północ od piaszczystej skarpy, położonych jest szereg wzgórz kemowych rozdzielonych zatorfionymi obniżeniami. Dwa z obniżeń wypełnione są wodami niewielkich jeziorek, sucharów (Sucharek i Widne).

Suchary to dystroficzne, pozbawione dopływów powierzchniowych, zanikające jeziora, których woda zawiera bardzo małą ilość węglanu wapnia oraz duże ilości rozpuszczonych substancji humusowych (stąd jej żółty lub brązowy kolor) i przez to niskie pH (4-6). Na obrzeżach sucharów rozciąga się mszar – torfowcowe pło (kożuch) – pływający na powierzchni jeziora.

Jezioro Widne – suchar w Wigierskim Parku Narodowym

Pogorzelec

Wzdłuż szosy Giby–Pogorzelec ciągnie się długie (prawie 2 km) równoleżnikowe wzgórze o wys. 6-8 m. Zbudowane jest z piasków warstwowanych horyzontalnie, dobrze przemytych, miejscami ze żwirem. Piaski przykryte są nieciągłą warstwą gliny spływowej o miąższości kilkudziesięciu centymetrów. Wzgórze jest moreną czołową fazy pomorskiej zlodowacenia wisły.

Wzgórze morenowe w Pogorzelcu

Karolin

Po północnej stronie wsi Karolin, równolegle do szosy, biegnie wał moreny czołowej o wysokości względnej ok. 7 m. Morena ta zbudowana jest z warstwowanych, dobrze przemytych piasków i żwirów wodnolodowcowych, przykrytych 2-metrowej miąższości gliną zwałową. Na zapleczu formy, czyli na północ od niej, widoczne są cztery ciągi niższych wałów, również zbudowanych z piasków i żwirów wodnolodowcowych, lecz nie pokrytych gliną zwałową. Między wałami leżą zatorfione dolinki.

Na północ od tego zespołu moren rozpościera się, otoczone jeszcze kolejnym wałem, Bobrowe Bagno, obszar glacidepresji (niecki z której mógł być wzięty materiał budujący moreny) i rozległej misy końcowej (zagłębienia po wytopieniu „martwego” lodu powstałego z wytopienia jęzora, czyli lobu, lodowego). Bobrowe Bagno ma torfy o dużej głębokości.

Cały zespół form czołowomorenowych w Karolinie powstał w wyniku stopniowego wycofywania się jęzora lodowego ku północy, przerywanego postojami. Miejscami widoczne są ślady zaburzeń osadów przez oscylujące czoło lądolodu. Moreny Karolina są formami nieco młodszymi od form czołowo morenowych Pogorzelca.

Ciągi wzgórz morenowych w Karolinie

Zelwa

Formy szczelinowe. Pięć podłużnych wzgórz, usytuowanych równoległe do siebie ciągnie się po północnej stronie jeziora Zelwa, na południowy wschód od Sejn. Wzgórza mają wysokość 5-10 m i długość ponad 1 km. Zbudowane są z drobnych piasków. Usytuowane są równolegle do czoła lądolodu. Były zapewne akumulowane w szczelinach brzeżnej części lądolodu.

Odsłonięcie w formie szczelinowej w Zelwie

Podnowinka

Ciąg wzgórz o długości kilku km położony równoleżnikowo pomiędzy Atenami a Podnowinką na zachodnim skraju Równiny Augustowskiej. Najciekawszy odcinek położony jest między wsiami Gatno II i Podnowinka. Kulminacją tu jest Góra Krucza. Wał wzgórz ma wysokość 8-10 m. W środkowej części jest niewiarygodnie kręty, wije się jak wąż, zmieniając kierunek o 180 stopni.

Litologicznie jest zróżnicowany, od piasków drobnoziarnistych i mułków po piaski ze żwirem i głazikami. Forma powstała w „lodowej dolinie” w płacie martwego lodu konserwującego rynnę jeziora Blizno, w okresie recesji lądolodu fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Odpływ wód następował ku południowemu zachodowi, w stronę dzisiejszej doliny Rospudy.

Odsłonięcie w formie szczelinowej w Podnowince

Lisi Ogon

Równolegle do dolin marginalnych (w ich dnie lub powyżej krawędzi) jezior Białego, Studzienicznego i Blizna (patrz poprzednie geostanowisko: Podnowinka) ciągną się wyraźne podłużne piaszczyste wały (formy akumulacji szczelinowej). Wały te są wypełnieniami wąskich „dolin lodowych” powstałych na lodzie konserwującym rynny i ich okolice w okresie sypania sandru augustowskiego.

Formy szczelinowe są stosunkowo wąskie (kilkadziesiąt metrów), rzadziej szersze jak Lisi Ogon, który ma szerokość 250 m (długość 600 m i wysokość kilkunastu metrów). Półwysep Lisi Ogon porośnięty jest starym drzewostanem sosnowym z bogatym podszyciem. Jest ciekawą krajobrazowo formą.

Las porastający formę szczelinową Lisi Ogon w Lipowcu koło Augustowa

Jałowy Róg – Dolina Czarnej Hańczy

W głębokiej (9-13 m) zalesionej dolinie, wije się regularnymi meandrami rzeka Czarna Hańcza. Płynie ku południowemu wschodowi, do Niemna. Na puszczańskim odcinku dolina Czarnej Hańczy ma fragmenty o niewysokich brzegach i płaskim, szerokim dnie, których geneza jest bez wątpienia wytopiskowa (np. pod wsią Dworczysko), a także odcinki głęboko wcięte, przełomowe, jak ten w Jałowym Rogu (a szerzej między leśniczówką Łośki a śluzą Sosnówek).

Ten fragment powstał dopiero w okresie ostatecznego formowania się doliny rzecznej, w okresie schyłku plejstocenu, zwanym Bölling (12-13 tys. lat temu). Wtedy to nastąpiło oswobodzenie od lodu Morza Bałtyckiego, a zarazem obniżenie bazy erozyjnej Niemna i izostatyczne podniesienie Wysoczyzny Grodzieńskiej.

Rzeka Czarna Hańcza stopniowo zaczynała wcinać się w piaski pokrywy sandrowej i formować dolinę. W tym czasie zaczynają się też wytapiać „martwe” lody i formować niecki wytopiskowe w górnym odcinku doliny (okolice Okółka, Dworczyska, Strzelcowizny).

Zakola Czarnej Hańczy koło Jałowego Rogu

Rudawka – zakole kanału

W okolicach Rudawki, blisko granicy państwowej z Białorusią, spod piasków sandru wyłaniają się gliny zwałowe. Są to gliny, których pozycja stratygraficzna nie jest do końca ustalona, choć wiele wskazuje, że pochodzą one ze stadiału środkowego zlodowacenia wisły. Lądolód tego wieku mógł sięgnąć bowiem po dolinę Biebrzy, lub nawet dalej na południe. Gliny te wraz z leżącymi na nich mułkami zastoiskowymi są dobrze widoczne w skarpach Kanału Augustowskiego w okolicach Rudawki.

Rudawka. Zakole Kanału Augustowskiego blisko granicy z Białorusią. Wychodnie glin zwałowych

Kurianka

W południowej części ,,wyspy” Lipska, pod Kurianką, wznoszą się na 10-15 m moreny czołowe, zbudowane ze żwirów i piasków, które leżą tuż nad krawędzią Kotliny Biebrzańskiej. Moreny te powstały w okresie recesji lądolodu zlodowacenia odry (stadiał warty). Są wyraźnie zaburzone glacitektonicznie, co przejawia się pionowo stojącymi warstwami czy wychodniami wyniesionych z podłoża zielonych glaukonitowych piasków oligoceńskich.

Kurianka. Widok ogólny żwirowni w morenie spiętrzonej

Głazy

Wyspa Kamień na jez. Wigry – dwa głazy w pobliżu zach. brzegu; jeden (granitognejs) o wys. 0,4 m i obwodzie 5 m; drugi (gnejs szary) o wys. 1 m i obwodzie 6,6 m.

Polecane publikacje

  • BATURA W., BATURA I., 1997 – Po ziemi augustowskiej. Przewodnik dla turysty i wczasowicza. Wyd. Jaćwież. Suwałki.
  • BATURA W. , 1999 – Szlakami południowej Suwalszczyzny. Przewodnik. Wyd. Jaćwież. Suwałki.
  • BATURA W., 2005 – Kanał Augustowski. Wspólne dziedzictwo i przyszłość. Zarząd Powiatu w Augustowie.
  • BATURA W., 2007 – Powiat Augustowski. Ziemia piękna i gościnna. Zarząd Powiatu w Augustowie.
  • KOPCIAŁ J. (red.), 2000 – Kanał Augustowski od Biebrzy do Niemna. Urząd Miejski w Augustowie. Wyd. Hańcza. Augustów– Suwałki.
  • KOZIOŁ E. (red.), 2011 – Wigierski Park Narodowy. Przewodnik. Szlaki turystyczne, ścieżki edukacyjne, przyroda, historia. Fundacja Sąsiedzi. Białystok.
  • KRZYWICKI T., Krzywicka K., 1999 – Suwalszczyzna – Zaniemenie. Przewodnik. Wyd. TD. Białystok.
  • KRZYWICKI T., KRZYWICKA K., 2004 – Suwalszczyzna. Mapa tras rowerowych 1:100 000. Wyd. Stanisław Kryciński, Warszawa i SIRT Suwałki.
  • Kamiński P., Sarnowski R., 2006 – Kanał Augustowski. Szlak wodny Biebrza–Niemen. Mapa 1:100 000. Wyd. PTR Kartografia. Warszawa.
  • RYCHEL. J., POCHOCKA-SZWARC, BER. A., 2010 – Wigierski Park Narodowy. Mapa geologiczno-turystyczna. Skala 1:30 000. Państwowy Instytut Geologiczny – PIB. Warszawa.

Autor: Tomasz Krzywicki