„Idź w stronę światła” – ta wskazówka może okazać się dosłownie przydatna, gdy znajdziesz się w jednej z jaskiń lawowych na Rapa Nui, czyli Wyspie Wielkanocnej. W ciemnych, wijących się tunelach, utworzonych przez płynącą kiedyś lawę, światło to nie tylko nadzieja – to kierunek, który może uratować życie.

Ale jaskinie te to nie tylko geologiczne ciekawostki. To fenomen natury, ślady dawnej aktywności wulkanicznej, świadectwa życia ludzi sprzed setek lat – i potencjalne schronienia dla… przyszłych kolonistów na Marsie.

Rapa Nui – samotna wyspa wulkanów

Wyspa Wielkanocna, jedno z najbardziej odizolowanych miejsc na Ziemi, jest w istocie szczytem masywnego podmorskiego wulkanu. Wznosi się około 500 m nad poziom morza, ale jego główna część – niemal 3000 metrów – spoczywa pod wodą. Krajobraz wyspy to wulkaniczne wzgórza pokryte roślinnością i charakterystyczne stożki erupcyjne – trzy główne kratery (Poike, Terevaka i Rano Kau) oraz ponad 70 mniejszych form.

Wulkaniczna przeszłość Rapa Nui rozpoczęła się około 3 milionów lat temu, a ostatnia aktywność miała miejsce kilkaset tysięcy lat temu. W rezultacie na wyspie znajduje się wiele jaskiń lawowych – naturalnych tuneli utworzonych przez zastygającą bazaltową lawę.

Jak powstają jaskinie lawowe?

Kluczowym czynnikiem jest niska lepkość bazaltu – lawy, która łatwo się przemieszcza, nie tworząc wysokich stożków, lecz szerokie spływy. Gdy taka lawa wypływa ze szczeliny i zaczyna płynąć po stoku, jej zewnętrzna warstwa szybko stygnie, tworząc izolacyjną skorupę. Wnętrze pozostaje gorące i płynne – lawa nadal płynie, aż do wyczerpania źródła. Gdy wypłynie do końca, pozostawia po sobie pusty kanał – rzekę ognia, która zamieniła się w skalny tunel.

Rury lawowe – naturalne autostrady magmy

Tego rodzaju tunele, znane jako rury lawowe, mogą mieć od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów szerokości. W niektórych miejscach osiągają nawet 20 metrów wysokości i 30 metrów szerokości, tworząc podziemne katedry z zastygłej lawy. W ich wnętrzu widoczne są często struktury wtórne: bazaltowe stalaktyty, przepalone linie ściekowe, ślady strumieni i zawały.

Wnętrza wykorzystywane przez ludzi

Wiele jaskiń na Rapa Nui było wykorzystywanych przez rdzenną ludność. Stanowiły one naturalne schronienia przed wiatrem, deszczem i wrogami, ale także magazyny żywności i miejsca kultu. W ich wnętrzach znaleziono petroglify, czyli naskalne ryty przedstawiające postacie ludzkie, symbole i tajemnicze znaki. Część z nich mogła mieć znaczenie religijne lub astronomiczne.

Typy jaskiń lawowych – nie tylko tunele

Choć rury lawowe są najczęstsze, to wulkanospeleologia (nauka o jaskiniach wulkanicznych) wyróżnia więcej form:

  • Rury wielostronne – systemy równoległych tuneli łączących się ze sobą,
  • Rury wielopoziomowe – tunele piętrowe,
  • Rury w rurach – wtórne tunele tworzące się wewnątrz większych,
  • Jaskinie inflacyjne – powstające przez napór lawy pod powierzchnią,
  • OVC (otwarte przewody kominowe) – pionowe szyby prowadzące w głąb wulkanu, np. Thrihnukagigur na Islandii,
  • Jaskinie z formami lawowymi – np. „odlewy drzew”, gdzie lawa otaczała drzewo, pozostawiając po jego spaleniu pusty pień.

Jaskinie lawowe na świecie – gdzie ich szukać?

Poza Rapa Nui, najbardziej znane i spektakularne jaskinie lawowe znajdują się:

  • Hawaje – ponad 1000 znanych jaskiń, w tym Kazumura Cave (65,5 km długości, ponad 1,1 km głębokości),
  • Teneryfa (Wyspy Kanaryjskie) – ponad 130 obiektów, w tym Cueva del Viento,
  • Islandia – z rozbudowaną siecią jaskiń wulkanicznych, np. Surtshellir,
  • Wyspa Czedżu (Korea Południowa) – wpisana na listę UNESCO,
  • Galapagos, Azory, Mauritius, USA (Oregon, Nowy Meksyk, Idaho),
  • Etna (Włochy) – największe skupisko jaskiń lawowych w Europie,
  • strefa ryftu w Afryce – np. wokół wulkanu Nyiragongo.

Kosmiczny potencjał – jaskinie lawowe poza Ziemią

To, co fascynujące, to fakt, że jaskinie lawowe odkryto również na Marsie i Księżycu. Zdjęcia satelitarne pokazują charakterystyczne „zapadnięte dachy” rur lawowych – tzw. skylights. Eksperci NASA rozważają wykorzystanie tych przestrzeni jako bazy dla astronautów. Dlaczego? Bo zapewniają:

  • ochronę przed promieniowaniem kosmicznym,
  • stabilną temperaturę,
  • naturalną osłonę przed meteorytami i burzami piaskowymi.

Kazumura Cave – rekordzistka wśród jaskiń lawowych

W masywie wulkanu Kilauea na Hawajach znajduje się Kazumura Cave – najdłuższa i najgłębsza znana jaskinia lawowa na Ziemi. Ma ponad 65 km długości i ponad 1100 metrów różnicy poziomów. Powstała prawdopodobnie między XIV a XVII wiekiem, ale odkryta została dopiero w XX wieku. To wciąż aktywnie badany system – niektóre jego fragmenty są niedostępne z powodu zawaleń i trudnych warunków.

Puo Hiro – dźwięk lawy

Na Wyspie Wielkanocnej znajduje się też ciekawostka z pogranicza geologii i etnografii – Puo Hiro. To bazaltowy otoczak z niemal pustym wnętrzem, który służył jako instrument muzyczny. Wydaje z siebie głębokie, rezonujące dźwięki, przypominające trąbę lub bęben. Pokazuje, że wulkaniczne skały mogą mieć nie tylko wartość naukową, ale i artystyczną.

Jaskinie lawowe a przyszłość eksploracji Ziemi i nie tylko

Dziś jaskinie lawowe stanowią przedmiot badań geologów, archeologów, biologów, klimatologów, a nawet astrobiologów. W ich wnętrzach panują unikalne mikroklimaty, występują specjalistyczne mikroorganizmy, a ich struktura mówi nam wiele o historii danego wulkanu. Ale w przyszłości mogą też pełnić rolę hoteli dla astronautów.

Jaskinie lawowe są jak kapsuły czasu – puste przestrzenie stworzone przez potężne siły geologiczne, które przechowują historię Ziemi, człowieka i być może przyszłość eksploracji kosmicznej. Niepozorne otwory w ziemi, które prowadzą do fascynującego świata zastygłej magmy, rytualnych petroglifów, mikrobiologicznego życia i – być może – naszego przetrwania w kosmosie.

Co warto wiedzieć?

  1. Jakie są najdłuższe jaskinie lawowe na świecie?
    Kazumura Cave (Hawaje) – ponad 65 km długości, ponad 1,1 km deniwelacji.
  2. Czy jaskinie lawowe są bezpieczne dla turystów?
    Część jest przystosowana do zwiedzania (np. Islandia, Korea), inne wymagają profesjonalnego sprzętu i przewodnika.
  3. Jak odróżnić jaskinie lawowe od krasowych?
    Lawowe mają gładsze ściany, często półkoliste przekroje i brakuje w nich nacieków kalcytowych. Powstają też szybciej, w wyniku jednej erupcji.
  4. Czy na Marsie naprawdę są jaskinie lawowe?
    Tak – obserwuje się je w formie skylightów. Trwają badania nad ich strukturą i potencjałem dla kolonizacji.
  5. Czy jaskinie lawowe mogą istnieć również pod wodą?
    Tak – istnieją podmorskie tunele lawowe, ale ich eksploracja jest bardzo trudna i rzadko prowadzi się badania z ich udziałem.

Zdjęcie w zajawce: Dave Bunnell, CC BY-SA 4.0 via commons.wikimedia