Gdy budowano Stonehenge, one już rosły. Gdy powstawały egipskie piramidy, one miały tysiące lat. Sosny długowieczne z amerykańskich Gór Białych i świerk „Stary Tjikko” ze Szwecji to żywe relikty – drzewa, które trwają nieprzerwanie przez całe epoki klimatyczne, geologiczne i kulturowe. Jak to możliwe, że rośliny te przeżyły tysiące zim, susz i burz, a mimo to nadal rosną?
Sosna długowieczna – botaniczny tytan czasu
Pinus longaeva, czyli sosna długowieczna (znana także jako Great Basin Bristlecone Pine), to prawdziwa legenda flory północnoamerykańskiej. Spotkać ją można wyłącznie w surowych, wysokogórskich rejonach zachodnich Stanów Zjednoczonych – w Kalifornii, Nevadzie i Utah, zazwyczaj na wysokościach od 1500 do 3000 m n.p.m..
Warunki panujące w tych rejonach są wręcz ekstremalne: zimno, mało wody, wietrznie, uboga gleba. A jednak to właśnie te trudne okoliczności zapewniły sosnom długowieczność. Ich przyrosty są mikroskopijne, a drewno – niezwykle gęste, twarde, nasycone żywicą i odporne na pasożyty oraz rozkład. Martwe fragmenty drzewa mogą przetrwać tysiące lat – nie próchnieją, lecz erozują, jakby były z kamienia.
Najstarszy żyjący znany osobnik – nieujawniony publicznie ze względów bezpieczeństwa – w 2025 roku obchodzi swoje 5072 urodziny. Druga najstarsza zidentyfikowana sosna, znana jako „Matuzalem”, ma obecnie 4856 lat i rośnie w Górach Białych w Kalifornii.
Sosna Prometeusz – nauka za wysoką cenę
W latach 50. XX wieku student geografii, badający zmienność klimatu na podstawie słojów drzewnych, ściął jedną z sosen w Górach Snake Range w Nevadzie. Drzewo, nazwane później „Prometeuszem”, miało aż 4844 lata i w chwili ścięcia było najstarszym znanym organizmem żywym na świecie. To wydarzenie, choć dokonane za zgodą Służby Leśnej, wzbudziło później wiele kontrowersji i przyczyniło się do zmiany podejścia nauki do ochrony takich reliktów.
Sosny długowieczne stały się odtąd nie tylko obiektami badań paleoklimatycznych, ale też symbolem ekologicznej odpowiedzialności. Każdy ich słój to roczna kronika klimatu – zapis opadów, temperatur i warunków środowiskowych, który pozwala odtworzyć historię klimatu Ziemi nawet na 9000 lat wstecz.
Old Tjikko – najstarszy korzeń świata
Choć sosny długowieczne to najstarsze znane pojedyncze drzewa (organizmy jednopienne), palmę pierwszeństwa w kategorii „najstarszy żyjący system korzeniowy” dzierży pewien niepozorny świerk z północy Szwecji.
Old Tjikko, rosnący w Parku Narodowym Fulufjället, ma około 9550 lat. W przeciwieństwie do sosen, jest to tzw. genet, czyli organizm klonalny – jego nadziemna część, czyli pień, jest stosunkowo młoda (kilkusetletnia), ale system korzeniowy, który ją wytworzył, funkcjonuje nieprzerwanie od czasów epoki lodowcowej.
To możliwe dzięki wyjątkowemu mechanizmowi regeneracji: gdy pień obumiera, z korzeni wyrasta nowy, identyczny genetycznie osobnik. Takie drzewa mogą trwać niemal wiecznie, o ile nie zostaną fizycznie zniszczone. Co ciekawe, Tjikko zdołał zapuścić korzenie właśnie w tym miejscu, ponieważ lądolód ustąpił z Fulufjället dopiero około 10 tysięcy lat temu.
Niepewna przyszłość prastarych drzew
Choć żyją tysiące lat, przyszłość tych drzew nie jest wcale pewna. Zmiany klimatu, susze i wzrost temperatur mogą zakłócić delikatną równowagę, na której opiera się ich egzystencja. Młode sosny długowieczne rosną zbyt wolno, by szybko uzupełniać populację. Dlatego Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje Pinus longaeva za gatunek narażony.
Również „Old Tjikko” – choć trwa od niemal 10 000 lat – może nie przetrwać zmian środowiskowych, które zachodzą z niespotykaną dotąd prędkością.
Strażnicy czasu
Starożytne drzewa nie tylko zachwycają długowiecznością. Przypominają nam też, że historia naszej planety to proces długotrwały, subtelny i skomplikowany – wyrażony nie w latach, lecz w tysiącleciach. Sosny długowieczne i Old Tjikko to jak naturalne zegary geologiczne, milczące świadectwa ewolucji klimatu, krajobrazu i życia na Ziemi.
Dopóki stoją, dopóty możemy z nich czytać. Gdy znikną – utracimy bezcenny fragment historii naszej planety, który nie da się już odtworzyć.
Zdjęcie w zajawce: Sosny długowieczne. Fot. Rick Goldwaser from Flagstaff, AZ, USA – Gnarly, Uploaded by Hike395, CC BY 2.0, via commons.wikimedia
