W sercu hiszpańskiej Kastylii-La Manchy, wśród wzgórz południowej Hiszpanii, znajduje się rtęciowa stolica świata – miejsce, które przez wieki wywierało globalny wpływ na gospodarkę, naukę, sztukę i… ludzkie życie. Almadén, niepozorne miasteczko, skrywa w swoim podziemiu największe na świecie złoże rtęci – metalu, który od starożytności fascynował, przerażał i zabijał.

Dwa tysiące lat wydobycia

Historia górnictwa w Almadén sięga jeszcze czasów Kartagińczyków i Rzymian. Przez ponad dwa tysiące lat wydobywano tu cynober (HgS) – czerwony minerał, z którego poprzez wyprażanie i kondensację uzyskiwano czystą, metaliczną rtęć. Ta płynna, ciężka substancja była wykorzystywana w medycynie, metalurgii, a także jako składnik pigmentów – ale jej najbardziej brutalne zastosowanie miało dopiero nadejść.

Złoże o imponujących rozmiarach

Złoże rtęci w Almadén to geologiczny kolos – rozciąga się na długości około 2 km, osiąga szerokość do 400 m i sięga głębokości ponad 600 m. Jego hydrotermalna geneza związana jest z krążeniem gorących roztworów bogatych w rtęć i siarkę, które przemieszczały się przez uskoki i szczeliny w skorupie ziemi. Cynober osadzał się w pustkach skalnych, szczególnie w skałach sylurskich i dewońskich – kwarcytach, łupkach i tufach wulkanicznych.

Niebezpieczne piękno cynobru

Cynober jest niezwykle atrakcyjnym minerałem – ma intensywną, czerwoną barwę i był wykorzystywany jako pigment znany pod nazwą vermilion. Jego zastosowanie w sztuce sięga starożytnych Chin, Rzymu, a później renesansowej Europy. Jednak pod względem toksyczności nie ustępuje innym groźnym substancjom – zawiera bowiem rtęć, której opary są silnie trujące. I to właśnie one przez wieki zbierały żniwo wśród górników.

Rtęć w służbie imperium

W epoce nowożytnej Almadén nabrało strategicznego znaczenia. Hiszpańskie imperium wykorzystywało ogromne ilości rtęci do amalgamacji złota i srebra w koloniach Ameryki Południowej. Rtęć łączy się z metalami szlachetnymi, tworząc amalgamat, z którego łatwo odzyskiwać czysty kruszec. Bez Almadén nie byłoby masowego wydobycia metali szlachetnych w Nowym Świecie – a co za tym idzie, nie byłoby też potęgi złotego imperium Hiszpanii.

Kopalnia jako wyrok śmierci

Warunki pracy w kopalni były ekstremalne. Rtęć paruje w stosunkowo niskiej temperaturze, a jej opary wnikały do płuc górników, prowadząc do poważnych uszkodzeń układu nerwowego, a ostatecznie – śmierci. W XVIII wieku do Almadén zsyłano więźniów, skazanych na pracę w kopalni. Taka kara była praktycznie równoznaczna z wyrokiem śmierci. Relacje z tamtych czasów mówią o skrzywionych ciałach, drgawkach, ślepocie i nagłej śmierci – efekcie długotrwałego kontaktu z toksycznym metalem.

Cynober w sztuce i alchemii

Nie tylko przemysł wykorzystywał bogactwa Almadén. Cynober był ceniony przez malarzy – jego nasycona czerwień była symbolem bogactwa, władzy i sakralności. W czasach średniowiecza i renesansu używano go do iluminacji manuskryptów, zdobień, a także ikon i fresków. Dla alchemików rtęć była z kolei substancją mistyczną – jednym z trzech „pierwiastków filozoficznych”, symbolem transformacji i życia.

Zamknięcie i nowy początek

Wydobycie zakończono w 2003 roku, po dwóch tysiącleciach eksploatacji. Ale historia Almadén nie dobiegła końca. Na terenie dawnej kopalni utworzono Parque Minero de Almadén – park górniczy, muzeum i centrum edukacyjne, w którym można zobaczyć nie tylko podziemne chodniki, ale też zabytkowe piece, urządzenia do destylacji rtęci, baraki górników, a nawet więzienie.

UNESCO docenia dziedzictwo górnicze

W 2012 roku Almadén, wraz z kopalnią Idrija w Słowenii, została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Obie lokalizacje uznaje się za najważniejsze historyczne centra wydobycia rtęci na świecie. To miejsca, które ukształtowały nie tylko geologię i przemysł, ale też losy całych imperiów, zmieniając historię.

Park Górniczy Almadén to też doskonały przykład geoturystyki. Zwiedzający mogą zejść pod ziemię, poczuć temperaturę i wilgoć starych sztolni, dotknąć prawdziwego cynobru i zrozumieć, z jak wielkim ryzykiem wiązała się kiedyś praca górnika. To także okazja do refleksji nad tym, jak bardzo przemysł i surowce naturalne wpływają na losy ludzkości.

Cynober i rtęć z tej hiszpańskiej kopalni zmieniły świat – dosłownie. To, co dziś jest muzeum i zabytkiem UNESCO, przez wieki było jednym z najważniejszych punktów na mapie gospodarczej i politycznej globu.

Zdjęcie: Raimundo Pastor – CC BY-SA 3.0, via commons.wikimedia .org