Jeszcze 15 mln lat temu Góra Św. Anny była dymiącym wulkanem, podobnym do Wezuwiusza. Dziś jest jednym z ważniejszych punktów geoturystycznych w Polsce. W bliskim otoczeniu góry znajdują się ciekawe typy skał, skamieniałości, przejawy metamorfizmu, działalności wód i lodowców.

Fragment geoparku z amfiteatrem

Główną osią geoparku są dwa kamieniołomy – wapieni w Ligocie Dolnej i nefelinitów na Górze Św. Anny, oddalone od siebie o około 10 km. Ścieżka edukacyjna prowadzi przez odsłonięcia skał i nieczynne kamieniołomy, reprezentują one utwory od dolnego triasu (o wieku 250 mln lat) do współczesnych.

Nawet krótka wycieczka wokół szczytu Góry Św. Anny umożliwia turystom spojrzenie w przyszłość naszej planety poprzez pryzmat procesów, które kształtowały jej środowisko w przeszłości.

Położenie

W ujęciu:

  • geograficznym (podział Kondrackiego) – makroregion Wyżyna Śląska, mezoregion Chełm,
  • geologicznym (jednostki strukturalne) – morawsko-śląskie pasmo fałdowo-nasuwcze, niecka opolska, monoklina przedsudecka,
  • administracyjnym – województwo opolskie, powiaty: strzelecki i krapkowicki, gminy: Leśnica, Gogolin, Strzelce Opolskie, Zdzieszowice i Ujazd

Uproszczona mapka Geoparku Góra Św. Anny. Rys. R. Sikora

O utworzeniu geoparku

Góra Św. Anny i jej okolice, z uwagi na skupienie na stosunkowo niewielkim obszarze różnorodnych zjawisk geologicznych jest jednym z ważniejszych punktów geoturystycznych w Polsce. Podstawą do nadania przez Ministerstwo Środowiska temu rejonowi rangi geoparku krajowego, było opracowanie zrealizowane przez Oddział Górnośląski Państwowego Instytutu Geologicznego pt. „Geopark Góra Św. Anny – udokumentowanie i propozycja jego ochrony”.

Przedstawiono w nim wyniki badań i obserwacji poczynionych podczas prac terenowych i laboratoryjnych, wykonywanych w latach 2008–2010 przez: Pawła Woźniaka (kierownika projektu), Rafała Sikorę, Krzysztofa Lasonia, Marka Markowiaka, Janusza Haisiga (Oddział Górnośląski PIG-PIB w Sosnowcu); Joachima Szulca (Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie) oraz Hansa Hagdorna (Muschelkalkmuseum Ingelfingen).

Wybrane geostanowiska

Odsłonięcie nefelinitów przy bazylice św. Anny

Naszą opowieść rozpoczynamy w momencie, gdy fałdujące się i nasuwające od południa Karpaty obciążyły swoją ogromną masą sztywne skały budujące obszar Śląska. Spowodowało to ich ugięcie i głębokie, dochodzące nawet do 50 km spękanie. Na to tylko czekała ukryta w otchłani Ziemi gorąca magma.

Odsłonięcie nefelinitów przy bazylice. Fot. R. Sikora

Pierwsze potoki lawy wypłynęły na powierzchnię obecnej Góry Św. Anny około 27 mln lat temu. W okresie tym skały triasowe przykryte były kilkudziesięciometrową pokrywą osadów kredowych. To właśnie na nich spoczęła podstawa rodzącego się wulkanu.

Słup nefelinitowy. Fot. M. Markowiak

W dwóch odsłonięciach zlokalizowanych przy bazylice widoczne są doskonale pięcio- lub sześcioboczne regularne słupy nachylające się pod kątem około 30o. Ich średnica jest różna, średnio zawiera się w granicach 15–30 cm. To seryjne spękania powstające w wyniku stygnięcia law wulkanicznych, czyli termiczny cios słupowy.

Bezpośrednio przy schodach do bazyliki zapadają na północ, a w mniejszej odkrywce, kierunek zapadania jest przeciwstawny – południe. Zmianę azymutu obserwuje się w stosunkowo niewielkiej odległości – 20 m. Zjawisko to jest typowe dla głębszych części przewodu wulkanicznego, którym płynna lawa podnosi się ku kraterowi z położonego w głębi Ziemi zbiornika magmy. To właśnie w takim miejscu teraz jesteśmy. Dzięki erozji, wiedzy i wyobraźni, możemy bezpiecznie zajrzeć do wnętrza gorącego wulkanu.

Muszlowiec terebratulowy

Duży fragment zlepu muszlowego, wystawiony przy siedzibie Parku Krajobrazowego „Góra Św. Anny”, znaleziono w najwyższych partiach kamieniołomu Amfiteatr. Płyta skalna o powierzchni 1,38 m2 pochodzi z wychodni warstw terebratulowych (terebratule należą do ramienionogów, są to drobne morskie bezkręgowce, podobne z wyglądu do małży).

Muszlowiec terebratulowy. Fot. R. Sikora

Muszlowiec ten uformował się w czasie gwałtownego sztormu. Niezniszczone i grube muszle bezkręgowców świadczą o ich krótkim transporcie. Część fauny, w wyniku silnego falowania, została pogrzebana na miejscu, a pokruszony detrytus muszlowy mógł być przeniesiony przez prądy sztormowe. Osadzony po sztormie materiał szkieletowy utworzył bruk muszlowy, umożliwiający rozwój kolejnych organizmów kolonizujących niedostępne wcześniej miękkie i niestabilne dno.

W zespole faunistycznym dominują ramienionogi Coenothyris vulgaris (około 90%) oraz liczne ostrygopodobne Umbrostrea crista-difformis. Resztę stanowią małże Plagiostoma striatum, Plagiostoma lineatum i inne. Sporadycznie spotykane są człony łodyg liliowców (Holocrinus) oraz fragmenty jeżowców – kolce i części pancerza. Organizmy te zasiedlały strefę ciepłego i w miarę płytkiego, dość dobrze natlenionego morza na głębokości kilkudziesięciu metrów.

Kamieniołom nefelinitów

W wędrówce po Górze Św. Anny nie sposób pominąć kamieniołomu nefelinitów. Zobaczymy w nim wapienie karchowickie (z niewielką jaskinią krasową), strefy metamorfizmu termicznego, duży blok piaskowców kredowych (dowód na zapadanie się komory wulkanicznej), termiczny cios słupowy i przede wszystkim – soczewę jaspisu oraz stożek brekcji piroklastycznej.

Soczewa jaspisu. Fot. P. Woźniak

Jaspis. Fot. M. Markowiak

Niepozornie, na pierwszy rzut oka, wyglądające pomarańczowobrązowe odsłonięcie w wyższej części wyrobiska to największa w Polsce soczewa jaspisu (wymiary około 2,0 x 0,5 m). Nie ma on jednak większej wartości jubilerskiej. Wpływa na to mało efektowne zabarwienie i lokalnie znaczna porowatość minerału. Mimo to, biorąc pod uwagę walory przyrodnicze i naukowe jaspisu z Góry Św. Anny, należy mu się szacunek.

Kamieniołom „Amfiteatr” – ściana główna; G – formacja górażdżańska (warstwy górażdżańskie), T – formacja dziewkowicka (warstwy terebratulowe), a – ogniwo margli z Kamionka, b – ogniwo enkrynitu, c – ogniwo muszlowców z Chełma, K – formacja karchowicka (warstwy karchowickie). Przerywana biała linia – uskok, przerywana czerwona linia – mur z bloków betonowych. Fot. R. Sikora

Minerał ten powstał w kilku etapach, w wyniku krystalizacji z niskotemperaturowych koloidów, najprawdopodobniej w pustce skalnej rozwiniętej na kontakcie bazaltu i wapieni, już po zakończeniu działalności erupcyjnej wulkanu.

Zwiedzając kamieniołom warto też podejść do południowej krawędzi wyrobiska. Wznosi się tam charakterystyczna, stroma, czerwona górka. Swój stożkowaty kształt zawdzięcza pracownikom dawnego kamieniołomu. Eksploatowane tu kiedyś wapienie i nefelinity pokryte były warstwą tufu (popiołu wulkanicznego), który zasłaniał dojście do podstawowego złoża. Był on zupełnie nieprzydatny, więc prace górnicze prowadzono wokół miejsca jego wystąpienia, a sam tuf pozostał w pozycji nienaruszonej. Nic lepszego nie mogło się wydarzyć.

Niepotrzebna kiedyś brekcja piroklastyczna jest teraz jednym z ważniejszych i ciekawszych odsłonięć w całym regionie. Pozwala też określić typ wulkanu, który około 27-15 mln lat temu formował się na Górze Św. Anny – był to stratowulkan. Jego gwałtownym erupcjom, eksmitującym w powietrze pyły, gazy oraz bomby wulkaniczne (tkwiące do dziś w brunatnoczerwonej masie skały), towarzyszyły także wylewy potoków lawowych.

Bomby wulkaniczne. Fot. R. Sikora

Po milionach lat aktywności w gwałtownym huku z komory wulkanu została wyrzucona resztka płynnej magmy. Powstała w ten sposób pusta przestrzeń, lecz wkrótce potem pod ciśnieniem otaczających skał komora ta zapadła się. Było to prawdziwe opus magnum annogórskiego stratowulkanu. Wielkie bloki nefelinitu, tufu i skał osadowych (trias i kreda), zostały oderwane od poziomu swojego pierwotnego występowania i przesunięte w głąb ziemi, kilkadziesiąt metrów poniżej powierzchni terenu.

Lej krasowy w kamieniołomie Ligota Dolna. Fot. R. Sikora

Później wulkanizm powoli zanikał. Wśród spękanych skał przez jakiś czas krążyły jeszcze gorące roztwory, ale były one już tylko echem dawnej aktywności.

To tylko niewielka część atrakcji z bogatego, geologicznego menu Góry Św. Anny. Są przecież jeszcze malownicze odsłonięcia warstw górażdżańskich (Ligocka Góra Kamienna, Biesiec), skupiska lejów krasowych w okolicy Trzech Buków i dawnego PGR-u Leśnik, głazy narzutowe, wywierzysko Siedem Źródeł, wystąpienia martwicy, jaskinie i w końcu kamieniołom w Ligocie Dolnej, z megariplemarkami oraz ogromnymi lejami krasowymi. Ale turystyka to także poznawanie innych ludzi, ich dziejów i zabytków.

Ligocka Góra Kamienna. Fot. M. Markowiak

Kamieniołom Ligota Dolna. Fot. R. Sikora

Punkty informacyjne

  • Park Krajobrazowy „Góra Św. Anny”, ul. Leśnicka 10, Góra Św. Anny
  • Leśnicki Ośrodek Kultury i Rekreacji, ul. Powstańców Śl. 1, Leśnica
  • Punkt Informacji Turystycznej na Górze Św. Anny, Rynek 8

Więcej informacji na stronach www

  • Geopark Krajowy Góra Św. Anny – http://geopark-goraswanny.pl
  • Zespół Opolskich Parków Krajobrazowych – www.zopk.pl

Autor: Paweł Woźniak
Ryciny: dr Rafał Sikora

Literatura

  • BIRKENMAJER K., 1974 – Góra Św. Anny – kamieniołom nefelinitu. [W:] Przewodnik XLVI Zjazdu PTG Opole 12-17.09.1974, Warszawa.
  • BODZIOCH A., 1987 – Uwagi o pochodzeniu Góry Św. Anny. Przegląd Geograficzny, LIX, 3: 379-384.
  • CHODYNIECKA L., 1967 – Bazalt z Góry Św. Anny. Prace Mineralogiczne, 8: 1-56.
  • KOTLICKI S., 1975 – Budowa geologiczna Masywu Góry Św. Anny. Kwartalnik Geologiczny, T. 18, z. 7, Warszawa.
  • NIEDŹWIEDZKI R., 1993 – Wiek powierzchni zrównań na Grzbiecie Chełma (Śląsk Opolski). Czasopismo Geograficzne, 64 (3-4): 339-342.
  • NIEDŹWIEDZKI R., 1994 – Nowe dane o budowie geologicznej Góry Św. Anny (Śląsk Opolski). Annales Societatis Geologorum Poloniae, 63 (4): 333 – 351.
  • NIEDŹWIEDZKI R., SZULC J. & ZARANKIEWICZ M. 2012 Kamienne skarby ziemi annogórskiej. Wyd. Stowarzyszenie Kraina św. Anny. Krapkowice
  • NIEDŹWIEDZKI R. & ZARANKIEWICZ M., 2007 – Zanim Góra Św. Anny wynurzyła się z morza. Skamieniałości, jaskinie i drogie kamienie wokół sanktuarium Św. Anny. Ścieżka dydaktyczna w rezerwacie geologicznym. Studio Graphito, Oborniki Śląskie.
  • ZARANKIEWICZ M., PRUS P. & NIEDŹWIEDZKI R., 2006 – Druga młodość historycznych kamieniołomów Góry Św. Anny (Śląsk Opolski). Przegląd Geologiczny, 54: 206-207.
  • WOŹNIAK P., SIKORA R. & NIEDŹWIEDZKI R., 2005 – Góra Św. Anny oraz cmentarzysko triasowych gadów w Krasiejowie – możliwości wykorzystania aspektów geologicznych w turystyce. [W:] Jureczka J., Buła Z., Żaba J. (red.): Materiały konferencyjne 76. Zjazdu Naukowego PTG, Rudy k. Rybnika: 233-242.
  • WOŹNIAK P., SIKORA R., LASOŃ K., MARKOWIAK M., HAISIG J., SZULC J. & HAGDORN H., 2011 – Geopark Góra Św. Anny, czyli „Król tułacz” wrócił na stolicę! Przegląd Geologiczny, 59: 291-310.