Dolina Wisłoka jest kolebką światowego przemysłu naftowego. Są tu najstarsze na świecie kopalnie ropy naftowej, np. w Bóbrce, Krośnie i Turzym Polu, wkomponowane w malowniczy krajobraz pogórza karpackiego, z licznymi odsłonięciami skał fliszowych i zabytkami kultury łemkowskiej.

Rzeka Wisłok wije się pomiędzy pagórami Beskidu Niskiego, Pogórza Bukowskiego, Dołów Jasielskich i Pogórza Dynowskiego. Tereny te słyną z wielu naturalnych odsłonięć oraz kamieniołomów skał fliszowych. W przełomie Wisłoka w rejonie Rudawki Rymanowskiej odsłania się Ściana Olzy, największa w polskich Karpatach odkrywka łupków menilitowych.

A dlaczego Dolina Wisłoka zwana jest Polskim Teksasem? Bo jest kolebką światowego przemysłu naftowego.

To właśnie tu, w Dolinie Wisłoka, a dokładnie w Bóbrce, powstała pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej, założona w XIX wieku przez Ignacego Łukasiewicza. Dziś utworzony na terenie kopalni skansen jest atrakcją turystyczną na skalę międzynarodową i przyciąga rokrocznie tysiące osób. Skansen ten będzie jedną z głównych, ale z pewnością nie jedyną, atrakcją projektowanego w Dolinie Wisłoka geoparku.

Lokalizacja

W ujęciu:

  • geograficznym (wg Kondrackiego) – Beskid Niski, Kotlina Jasielsko-Sanocka (Doły Jasielskie) oraz Pogórza: Strzyżowskie, Dynowskie, Bukowskie i Jasielskie,
  • geologicznym – Karpaty zewnętrzne (fliszowe), jednostki: magurska, dukielska, śląska, podśląska i skolska,
  • administracyjnym – województwo podkarpackie, powiat krośnieński (gminy: Dukla, Chorkówka, Miejsce Piastowe, Iwonicz-Zdrój, Rymanów, Korczyna, Wojaszówka, Krosno, Krościenko Wyżne, Jedlicze, Jaśliska), jasielski (gmina Jasło), brzozowski (Jasienica Rosielna, Haczów, Brzozów, Domaradz), strzyżowski (Niebylec, Strzyżów); sanocki (gmina Besko).

Mapa projektowanego geoparku Dolina Wisłoka – Polski Teksas

Geologia

Rys historyczny

W jurze i kredzie (200-66 mln lat temu) obszar karpacki nie stanowił jeszcze łańcucha górskiego. Osady, które dziś tworzą góry, gromadziły się wówczas w rozległym zbiorniku morskim. Powstawały w nim głównie piaskowce i łupki, nazywane osadami fliszowymi.

Bujnie rozwijające się w zbiorniku karpackim glony i plankton dostarczały tak dużych ilości materii organicznej, że osadzające się na jego dnie osady stały się skałami macierzystymi dla ropy naftowej. Są nimi ciemne łupki kredowe (cieszyńskie, wierzowskie i lgockie), występujące np. w Węglówce i Domaradzu, paleoceńskie (istebniańskie) z Czarnorzek, oligoceńskie, menilitowe np. z Rudawki Rymanowskiej i Rogów.

Natomiast skałami zbiornikowymi, w których powstały większe nagromadzenia ropy naftowej, są gruboławicowe piaskowce posiadające pory i szczeliny umożliwiające migrację oraz akumulację płynów i gazów złożowych. Należą do nich piaskowce dolnokredowe (grodziskie i lgockie), np. w Krasnej i Domaradzu, kredowo-paleoceńskie (istebniańskie) i eoceńskie (ciężkowickie), m.in. w Odrzykoniu i Komborni.

Dopiero w miocenie (około 20 mln lat temu) zbiornik karpacki zamknął się pod wpływem nacisku od południa kontynentu afrykańskiego, a skały z dna morza zostały wypiętrzone, sfałdowane i przemieszczone około 50 km ku północy.

Na północny obszar geoparku w okolice Niebylca dotarł z północy lądolód skandynawski zlodowaceń południowopolskich i osadził gliny.

Budowa geologiczna

Obszar planowanego geoparku leży w Karpatach zewnętrznych o skomplikowanej budowie fałdowo-płaszczowinowej. Wyróżnia się tu pięć fliszowych jednostek tektoniczno-sedymentacyjnych: magurską, dukielską, śląską, podśląską i skolską.

Na powierzchni odsłaniają się zarówno skały fliszowe, głównie piaskowce i łupki wieku od kredy do neogenu, jak i osady czwartorzędowe. W skałach poddanych deformacjom orogenezy alpejskiej występują fałdy, nasunięcia, uskoki i spękania.

Czytelny jest tu związek między rzeźbą terenu a geologią. Przykładem są granice morfologiczne związane z nasunięciem skał, pomiędzy Dołami Jasielskimi a pasmami Beskidów, np. elewacje Beskidu Brzozowskiego czy Cergowej.

Schematyczny przekrój geologiczny Smilno-Rzeszów (Oszczypko i in., 1998; zmieniony)

Skamieniałości

W skałach fliszu karpackiego można znaleźć zarówno makro-, jak i mikroskamieniałości. Do tych małych należą widoczne tylko pod mikroskopem szczątki jednokomórkowych organizmów zwierzęcych, m.in. otwornic i radiolarii, oraz roślinnych, np. glonów z grupy kokolitów.

Szczęśliwcy mogą znaleźć większe skamieniałości – szczątki ślimaków, amonitów, ryb, krabów, owadów, a nawet ptaków. Z roślin można znaleźć wodorosty, liście drzew, szczątki roślin zielnych, nasiona i skamieniałe drewno. Częściej na powierzchni dolnej ławicy spotykane są zygzaki układające się w tajemnicze hieroglify – są to skamieniałe ślady przemieszczania się lub żerowania zwierząt zasiedlających morskie dno.

Natomiast w czwartorzędowych żwirach pochodzenia rzecznego można znaleźć kości mamuta, nosorożca, jelenia i innych ssaków.

Atrakcje turystyczne

W projekcie geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” ujęto wykonanie 7 ścieżek geologiczno-edukacynych, prowadzących przez około 120 geostanowisk. W terenie zostaną zainstalowane tablice edukacyjne. Planuje się też wykonanie mapy geologiczno-turystycznej geoparku oraz folderów informacyjnych.

Głównymi atrakcjami turystycznymi geoparku będą:

  • muzea: Muzeum Przemysłu Naftowego w Bóbrce, Muzeum Historyczne w Dukli, Muzeum Łemkowskie w Olchowcu, Skansen Archeologiczny Karpacka Troja w Trzcinicy, Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej,
  • zabytki: stare kopalnie ropy naftowej (w większości czynne), np. w Bóbrce, Krośnie, Turzym Polu, Węglówce, Grabownicy i Rogach, drewniane kościoły i cerkwie, m.in. wpisane na listę UNESCO kościoły w Haczowie i Nowej Wsi, ruiny zamku w Odrzykoniu, grodzisko w Prządkach, Dom Zdrojowy w Iwoniczu-Zdroju i dworki szlacheckie,
  • geostanowiska: szlak naftowy, odsłonięcia różnowiekowych skał fliszowych oraz rezerwaty przyrody nieożywionej, m.in. Góra Cergowa i Prządki, największe osuwisko w Polsce (Węglówka), przełomy rzek – Wisłoka i Jasiołki, jaskinie szczelinowe (np. w Lipowicy i Czarnorzekach), największa w Polsce czapka tektoniczna Bonarówki, półokno tektoniczne Węglówki, stratotypowe profile płaszczowiny podśląskiej – najmniejszej jednostki karpackiej,
  • obszary ochrony przyrody i krajobrazu: w północnej części Strzyżowsko-Czarnorzecki Park Krajobrazowy, w południowej, z przełomowym odcinkiem Wisłoka i Jasiołki, Jaśliski Park Krajobrazowy oraz niewielki kawałek Magurskiego Parku Narodowego, a także rezerwaty florystyczne, np. Cisy w Malinówce i Kretówki.

Do odwiedzenia geoparku mogą też zachęcić odbywające się rokrocznie na jego terenie imprezy sportowo-rekreacyjne, np. samochodowe rajdy terenowe 4×4 w Korczynie, zawody balonowe w Krośnie i Samochodowy Rajd Rzeszowski.

Muzeum Przemysłu Naftowego w Bóbrce. Fot. Stanisław Szydło, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Więcej informacji na stronach www

  • geokarpaty.net
  • www.zielonepodkarpacie.pl
  • www.bobrka.pl
  • www.beskidniski.org.pl
  • www.magurskipn.pl
  • www.iwonicz-zdroj.pl
  • www.parkikrosno.pl

Literatura

  • KRUKAR W., OLSZAŃSKI T. & LUBOŃSKI P. 2012 – Przewodnik – Beskid Niski – Wyd. Rewasz, Pruszków.
  • MICHNIEWSCY M. i A. & DUDA-GRYC M. 2011 – Przewodnik – Cerkwie drewniane Karpat. Polska i Słowacja. Wyd. Rewasz, Pruszków.
  • KALIŃSKI T. & KICKI M. 2011 – Małopolska, Podkarpacie – przewodnik. Carta Blanca, Warszawa.
  • KOSZARSKI L. 1962 – Skałki piaskowców istebniańskich w okolicy Krosna. Chrońmy Przyr. Ojcz. 17 (6): 17-31.
  • ŚLĄCZKA A. & KAMIŃSKI M. 1998 – A Guidebook to Excursions in the Polish Flysch Carpatians. The Grzybowski Foundation, Kraków.
  • SŁOMKA T., KICIŃSKA-ŚWIDERSKA A., DOKTOR M. & JONIEC A. 2006 – Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce, Kraków.
  • ŚWIDZIŃSKI H. 1933 – „Prządki” – skałki piaskowca ciężkowickiego pod Krosnem. Zabyt. Przyr. Nieożyw. 2, Warszawa.
  • W gminie Korczyna – przewodnik, 2002. Wyd. Roksana, Krosno.
  • ŻYTKO K., GUCIK S. & ŚLĄCZKA A. 1973 – Przewodnik geologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych. Wyd. Geol., Warszawa.

Autor: Radosław Wasiluk